7 əmirliyin 1 ölkəyə çevrildiyi gün – 2 dekabr

Tarixi xronologiyaya nəzər salsaq, müxtəlif illərdə 2 dekabr tarixində dünya ölkələrinin yaddaşında bir çox siyasi və mədəni hadisələr baş vermişdir. Məsələn, 2 dekabr 1804-cü ildə I Napoleon Bonapart özünü Fransa imperatoru təyin etmiş, 2 dekabr 1908-ci ildə 2 yaşlı Puyi Çin taxt-tacına sahib olmuş, 2 dekabr 1975-ci ildə Laos Respublikası elan edilmişdir. Azərbaycanda isə 2 dekabr tarixində bakılı kosmonavt Musa Manarov “Soyuz TM-11” kosmik gəmisində ilk uçuşunu həyata keçirmişdir (1990).

1971-ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) öz müstəqilliyini elan etmişdir. 2 dekabr tarixində baş tutan bu hadisə 7 əmirliyin birləşməsi və nəticədə bir ölkənin yaranması ilə tarixə öz adını yazmışdır.

Ərəbcə "əl İmarət əl Ərəbiyyə əl Müttəhidə" adlanan bu ölkə Ərəbistan yarımadasının şərq hissəsində Fars və Oman körfəzləri sahilində yerləşir. Şimalda Qətər, cənubda və qərbdə Səudiyyə Ərəbistanı, cənub-qərbdə isə Omanla olmaqla ümumilikdə 3 ölkəylə həmsərhəd olan Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri hal-hazırda iqtisadiyyatına görə dünya liderləri ilə yarışa girə biləcək vəziyyətdədir.

Paytaxtı, eyni zamanda siyasi, iqtisadi, sənaye və mədəni mərkəzi Əbu-Dabi olan BƏƏ-nin tərkibində 7 əmirlik var: Əbu-Dabi, Dubay, Şarja, Um əl-Quveyn, Rəs əl-Xeymə, Acman və Əl-Füceyrə əmirliyi. Ölkənin 93%-i Əbu-Dabi və Dubay əmirliyinin payına düşür. İndi isə gəlin BƏƏ-nin tarixinə nəzər salaq.

Qədim dövr

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasında öz iqtisadi inkişafı ilə xüsusi fərqlənən BƏƏ ərazisi qədim məskunlaşma mərkəzlərindən biri olmuşdur. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar və antropoloji tədqiqatlar zamanı insan və heyvan heykəlləri, arxitektura tikililərinin qalıqları tapılmışdır. Bu qalıqlar nəticəsində aşkar olunmuşdur ki, burada yaşayan qədim insanlar yüksək mədəniyyətə malik olmuşlar. Buna misal olaraq Şarja şəhərinin yaxınlığındakı Cəbəl Fəya düşərgəsini göstərmək olar. Bu düşərgədən insan sümükləri tapılmasa da, yüksək inkişaf yolu keçmiş şəhər mədəniyyəti aşkar olunmuşdur.

Orta əsrlər dövrü

Orta əsrlər dövründə Avropanın sosial və siyasi, iqtisadi inkişafı onun bütün dünya ərazilərinə yayılmasına yol açmışdı. Bu yayılma özünü BƏƏ-də də göstərmişdir. XVI əsrin başlanğıcında İran körfəzinin sahillərində ilk Avropa müstəmləkəçilərinin görünməsi ilə bu ərazilərdə yerləşən ölkələrin tarixində əsaslı dönüşlər baş verməyə başlamışdır. Portuqaliya hərbi donanması digər Avropa ölkələrinin ordusunu qabaqlayaraq 1507-ci ildə Hörmüz boğazına daxil oldu. Donanma bu yerləri zəbt edərək İran körfəzinin Ərəbistan sahillərində öz müstəmləkəçilik siyasətini yeritməyə başladı.

Amma Osmanlı imperiyası bu regionda öz mövqeyini əldən verməmək üçün XVI əsrin sonlarına qədər Portuqaliya ilə mübarizə aparmışdır. Bu mübarizənin nəticəsində Portuqaliya həmin ərazilərdə öz hökmranlığını istədiyi kimi qura bilmir. Bu zəif müstəmləkənin bir səbəbi də daha sonrada İran körfəzi regionuna sahib olmaq üçün ortaya çıxan yeni iddiaçılar idi: İngiltərə və Niderlandın da bu torpaqlarda gözü vardı.

Həmin dövrdə Ərəbistan sahillərində bir çox Avropa dövlətlərinin gözü vardı. Daha ağıllı və İran ilə Portuqaliya arasında olan ziddiyyətlərdən bacarıqla istifadə etməyi bacaran İngiltərə Portuqaliyalıları bu regiondan sıxışdırmağı bacarmışdı. Nəhayət, 1623-cü ildə Hörmüzü ələ keçirən İngiltərə İran körfəzindən Niderlandı sıxışdırıb aradan çıxara bilmiş, 100 ildən artıq davam edən rəqabətdən sonra Portuqaliyanı da bu ərazilərdən uzaqlaşdırmağı bacarmışdır. 

İran körfəzində İngiltərə ilə rəqabət apara biləcək yeganə dövlət olan Osmanlı imperiyası XVIII əsrin axırları – XIX əsrin əvvəllərində zəifləmiş, bu səbəbdən ingilislər bu ərazilərdə daha da güclənmişlər.

Xarici dövlətlərdən başqa yerli tayfalar da İngiltərəyə öz müqavimətlərini göstərirdilər. İngiltərə Hörmüz boğazında gəmi donanmasını gücləndirdiyi üçün regionun dənizçiləri anlayırdılar ki, bu siyasi addım onların dənizə açılmalarının qarşısını alacaqdır. Buna görə də onlar tez-tez ingilis gəmilərinə hücum eləyirdilər. İngiltərə yerli əhalini daha da qıcıqlandırmamaq üçün “dəniz quldurları”na qarşı mübarizə bəhanəsilə ingilislərə qarşı çıxan yerli əhalininin müqavimətini qıra bilmişdir. Bundan sonra isə ingilislər İran körfəzi bölgəsinin ticarət və su yolları üzərində nəzarəti öz əlinə ala bilmişdir.

XVIII – XIX əsrlərdə Avropa müstəmləkəçiləri bura hər gəlişlərində İran körfəzi bölgəsindəki ərəb tayfalarının ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdıqlarından buranı “Quldur sahili” adlandırmışlar. İngiltərə öz hakimiyyətini bu ərazidə bərqərar etdikdən sonra, 1853-cü ildə bu xoşagəlməz adı “Müqaviləli sahil” adı ilə əvəz etmişdir. Bir qədər sonra isə onu “Müqaviləli Oman” adlandırmışlar.

XX əsr dövrü

XX əsrdə neftli bölgələrə nəzarət uğrunda mübarizə kəskinləşir. Elə bu kəskinləşmə dövründə İran körfəzində olan neft yataqları mərkəzi Londonun diqqətindən kənarda qalmır və 1930-cu ildən başlayaraq İngiltərə bu ərazilər barədə öz planını cızmağa başlayır.

İkinci dünya müharibəsi zamanı isə əmirliklərin bir sıra hərbi obyektlərində ingilis nizamlı silahlı qüvvələr yerləşdirilməyə başlayır.

Əmirliklərin birləşməsi

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri dövlətinin yaradılmasında ilk addım Əbu-Dabi hakimi şeyx Zayed ilə Dubay hakimi şeyx Rəşidin görüşü olmuşdur. Bu görüş 1968-ci ilin fevralın 18-də baş tutmuşdur. Görüş zamanı hər iki əmirliyin şeyxi öz əmirliklərinin birləşməsi və vahid federasiyanın yaradılması barədə razılığa gəlmişlər. Lakin regionun gələcək tarixinin müdafiəsi üçün şeyxlər qərara gəlirlər ki, “Müqaviləli Oman”ın yerdə qalan digər əmirliklərini də bu məsələyə cəlb etsinlər. Hətta onlar Bəhreyn və Qətərin də federasiya tərkibinə daxil olmasını və bu barədə həmin ölkələrin başçıları ilə görüşməyi istəyirlər. 

Əbu-Dabi və Dubay hakimlərinin görüşündən bir həftə sonra "Müqaviləli Oman"-ın şeyxlərinin, Qətər və Bəhreyn hakimlərinin müşavirəsi keçirildi. İştirakçılar Ərəb Ölkələri Federasiyasının yaradılması barədə müqavilə imzaladılar. İran körfəzinin mühafizəkar üsul-idarəsi tərəfindən Ərəb Ölkələri Federasiyasının yaradılması müsbət qiymətləndirilirdi. Federasiyanın monarxiya xarakteri daşıması isə bir sıra ictimai təşkilatların etirazına səbəb oldu.

1971-ci ildə Bəhreyn və Qətər özlərini müstəqil dövlət elan etdilər. 1971-ci ilin dekabr ayının 2-də Dubayda 7 əmirliyin hakimlərinin qapalı müşavirəsi keçirildi. Müşavirədə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri adlı yeni federativ dövlətin yaranması elan olundu. Hazırda Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 7 əmirlikdən ibarət olsa da, yeni dövlət yarandığı vaxt 6 əmirlikdən ibarət idi. Çünki, Rəs əl-Xeymə əmirliyi federasiyanın tərkibinə digər 6 əmirliklə birgə 1971-ci il dekabr ayının 2-də yox, 1972-ci ilin fevral ayının 10-da daxil olmuşdur. Böyük Britaniya Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə siyasi müstəqillik versə də, öz güclü mövqeyini burada saxlamışdır. İngilislər hüquq sistemində, dövlət aparatında və orduda müşavir və mütəxəssis vəzifələrində hələ də çalışırlar. Böyük Britaniya əvvəllər olduğu kimi indi də Şarja əmirliyində yerləşən hərbi bazalardan istifadə edir, lazım gəldikdə bu bazalardan öz ordusuna hərbi texnika və silah göndərir. İngilis şirkətləri ilə BƏƏ arasında iqtisadi əlaqələr getdikcə daha da artır. Federasiyanın idxalatının, infrastruktur sahələrinin yaradılması üzrə sifarişlərin böyük hissəsi Böyük Britaniya tərəfindən təmin olunur.

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin əmirlikləri və nüfuz sayları

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 7 əmirlikdən ibarətdir:

1. Əbu-Dabi əmirliyi (ərəbcə - إمارة أبو ظبي) – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin tərkibinə daxil olan ən iri əmirlikdir. Əbu-Dabi əmirliyinin paytaxtı elə Əbu-Dabidir. Əbu-Dabi şəhəri eyni zamanda BƏƏ-nin də paytaxtıdır.

Ərazisi – 67,340km²

Əhalisi – 1,975,000 nəfər (2008)

Əbu-Dabi BƏƏ-nin 87%-ini təşkil edir. Əmirlik eyni zamanda əhalisinə görə 2-ci yerdədir. 1970-ci illərdə iki əsas hadisə Əbu-Dabi əmirliyinin iqtisadi vəziyyətinə təsir göstərdi. Birincisi, 2 dekabr 1971-ci ildə Əbu-Dabinin siyasi və idarəçi paytaxt olmasıyla BƏƏ-nin qurulmasıdır. İkincisi isə, neft ölkələri ilə xarici neft şirkətləri arasında əlaqələrin qurulması və oktyabr 1973-cü il müharibəsindən sonra neftin qiymətinin kəskin artışı oldu. 

2. Dubay əmirliyi (ərəbcə - إمارة دبي) – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin tərkibinə daxil olan ən lüks və ən müasir əmirlikdir.

Ərazisi – 3885 km²

Əhalisi – 4,177,059 nəfər (2019)

Dubay əmirliyi 1970-ci illərə qədər kiçik balıqçı qəsəbəsi idi. 1970-ci ildən etibarən sürətlə inkişaf etməyə başladı və hazırda təkcə BƏƏ-nin deyil, eləcə də regionun, hətta dünyanın ən inkişaf etmiş şəhəri hesab edilir.

3. Şarja əmirliyi (ərəbcə - الشارقة‎‎) – Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin ən kiçik əmirliyidir.

Ərazisi – 2590 km²

Əhalisi – 2,374,132 nəfər (2019)

Şarja əmirliyində Kəlbə, Dibbə Əl-İzn və Khor Fakkan kimi anklavlar vardır. Şarja əmirliyinin paytaxtı Şarja şəhəri ilə Dubay arasında maşın körpüsü vardır. Bu körpü həmin şəhərlər arasında simvolik körpüdür. Körpünün yarısı Şarjanın, yarısı isə Dubayın ərazisindədir. Bu körpüdə avtomobil qəzası olduqda hər iki şəhərin polisi gəlir.

4. Acman əmirliyi (ərəbcə - إمارة عجمان‎) – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin 4-cü əmirliyi.

Ərazisi – 259 km²

Əhalisi – 504,846 nəfər (2017)

5. Əl-Füceyrə əmirliyi (ərəbcə - ٱلْفُجَيْرَة‎) – Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin 5-ci əmirliyi.

Ərazisi – 1166 km²

Əhalisi – 152,000 nəfər (2009)

6. Rəs əl-Xeymə əmirliyi (ərəbcə - رَأْس ٱلْخَيْمَة) – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin 6-cı əmirliyi.

Ərazisi – 2,486 km² 

Əhalisi – 416,600 nəfər (2018)

7. Um əl-Quveyn əmirliyi (ərəbcə - أم القيوين) – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin 7-ci əmirliyi.

Ərazisi – 755 km²

Əhalisi – 72,000 nəfər (2017)