XXI əsrdə müstəmləkə Afrika ölkələri

XXI əsr olmasına və dünyanın hər gün inkişaf etməsinə baxmayaraq, günümüzdə müstəmləkəçilik əlamətlərini görmək təəssüf doğurur. Bu bloq müstəmləkə Afrika ölkələrindən bəhs edir.

Tanzaniya, Nigeriya, Sudan, Mozambik, Konqo, Qana, Nigeriya, Mərkəzi Afrika Respublikası və Anqolanın sərhədlərini təyin edən Berlin Konfransının 1884-1885-ci illərdə keçirildiyi hamıya məlumdur. Konfransın əsas məqsədi Afrikanın problemlərini həll etmək idi, ancaq Avropanın müstəmləkəçiliyi ilə sona çatdı. İclasdan sonra Avropa ölkələri Afrikanı özbaşına bir şəkildə öz aralarında böldülər və yeni koloniyalarını idarə etməyə başladılar. Afrika onlar üçün köləlik mənbəyi idi. İstismar etdikləri bölgələrin qaynaqlarını, işçi qüvvəsini və bazarlarını ələ keçirdilər və eyni zamanda müstəmləkələrindəki xalqın sosial-mədəni və dini dəyərlərinə təzyiq etdilər.

Hansı Afrika ölkələri heç vaxt müstəmləkə olunmamışdır?

Heç vaxt müstəmləkə olunmamış iki Afrika ölkəsi var: Liberiya və Efiopiya. Bəli, bu Afrika ölkələri heç vaxt heç bir Avropa dövlətinin kolonizasiyası olmayıb. Artıq 2020-ci ildir ancaq müstəmləkəçilik bəzi Afrika ölkələrində hələ də davam edir. Gəlin bir neçə nümunəyə nəzər salaq. Bu gün Afrika ölkələri arasında yalnız Efiopiyanın özünəməxsus rəsmi dili var. Digər müstəmləkələrin rəsmi dilləri ingilis, fransız və portuqal dilidir. Nəticədə, müstəmləkəçilik bu ölkələrin öz dillərində danışmaları üçün ciddi bir maneədir. Başqa bir nümunəni nəzərdən keçirək. Bu gün Somali İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında bölünmüşdür. Avropa münaqişəni həll edəcəyinə dair sözlər versə də, Kamerundakı Anglofon və Frankofoniya qüvvələri arasındakı qarşıdurma davam edir. Fransızların hələ də uran mədənlərinə nəzarət etdiyi Nigeriyaya, ingilislərin almaz qazmağa davam etdiyi Zimbabveyə nə deməli? Anqola və Mozambikdə də iqtisadiyyatın böyük bir hissəsi portuqal şirkətlərinin nəzarəti altındadır.

Bundan əlavə, Burkina-Fasoya olan yatırımlar əvvəlcə Fransa hökuməti tərəfindən təsdiqlənməlidir. Burkina-Faso hökumətinin müdaxilə etmək hüququ yoxdur. Fransa bu gün 21 Afrika ölkəsinə vergi tətbiq etməyə davam edir. Fransanın bu vergilərdən ildə 100 milyard dollar qazandığı təxmin edilir. Nigeriyanın neft gəlirlərinin 52% -i Britaniya büdcəsinə daxil olur. Bank sektoru tamamilə İngiltərəyə aiddir. Aydındır ki, müstəmləkəçilik sona çatmaq əvəzinə Afrikada kök saldı və böyüməyə davam etdi. Artıq köləlik yoxdur, amma Britaniya və Fransa kimi ölkələrin cibini doldurmaq üçün günlərlə çalışan afrikalılar var. Bəzi istisnalarla, Afrika ölkələri bu gün dünyanın ən kasıb ölkələridir.

Hələ cavab tapılmayan bir çox sual var. Müstəmləkəçilik olmasaydı Afrikanın iqtisadi inkişafı fərqli ola bilərdimi? Müstəmləkəçilik olmasaydı bu gün bu ölkələr daha varlı ola bilərdimi? İllərdir bu mövzularda mübahisələr aparılsa da, qənaətbəxş bir nəticə əldə edilməyib. Ancaq bu yaxınlarda tarixçilər arxivləri araşdırarkən həyəcan verici bir fakt ortaya çıxdı. İngilis koloniyalarında maaşlarda artım oldu (Frankema və Van Waaijenburg 2005).

Bundan əlavə, Qanada insanların rifahı artdı. Bəs bütün bunlar müstəmləkəçiliyin ölkələrin inkişafına mane olmadığını sübut edirmi? Gəlin bu sualı bir az təhlil edək.

Etiraf etmək lazımdır ki, Afrika bu dövrdə dəmir yollarının inkişafından və texnologiyanın tətbiqindən bəhrələndi, amma müstəmləkəçilikdən asılı qalmaq nə qədər doğrudur? Rifah artımına və orta yaşayış səviyyəsinə baxsaq, müstəmləkədən bütün ölkələrin faydalandığını söyləyə bilmərik. Cənubi Afrikanın fəthindən və müstəmləkə şəraitindən sonra rəsmi sektorda gəlirlərdə qaçınılmaz bir artım ola bilər, lakin əhalinin böyük bir hissəsi legal sənayedən çəkildiyi üçün bu statistika həyat səviyyəsinin artımı üçün əsas ola bilməz.

Afrika ölkələri Avropa ölkələrinin müstəmləkələri olmasaydı, vəziyyət şübhəsiz ki, bugünkü kimi olmazdı. Bəlkə də Avropa ölkələri kimi inkişaf etməzdilər, amma bugünkü qədər zəif, ac və az gəlirli də olmazdılar. Öz təhsil sistemlərini qura, dillərinə və dinlərinə sahib ola bilərdilər. Ən azından iqtisadiyyatlarını yaxşılaşdırmalarına kömək edə biləcək təbii ehtiyatlar digər ölkələr tərəfindən istismar edilməzdi. Doğrudan da, qitənin kənd təsərrüfatının inkişafında çətinliklərə səbəb olan kritik coğrafiyası var, lakin təbii ehtiyatlarla zəngin olması tarazlığı təmin edə bilərdi. Avropa büdcəsini dolduran gəlirlər Afrika ölkələrinin büdcəsinə daxil olsaydı, Afrika heç bir halda bugünkü kimi olmazdı. Əlbəttə ki, bu, Avropa ölkələrinə də öz təsirini göstərərdi.

Xülasə olaraq deyim ki, Afrika ölkələrinin avropalıların müstəmləkəçiliyi sayəsində daha çox inkişaf etdiyini iddia etmək üçün mövcud dəlilləri toplamaq çətindir. Əksinə, hərtərəfli araşdırsaq, müstəmləkə şərtlərinin hər zaman Afrika ölkələrinin inkişafındakı ən böyük maneə olduğunu görərik.